ยสฺมา ภควา จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขาเวทนํ วตฺวา – ‘‘อตฺถานนฺท, เอตสฺมา สุขา อญฺญํ สุข’’นฺติอาทิํ วทนฺโต ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภติ นามฯ เตน หิ อุเปกฺขาเวทนา ‘‘สุข’’นฺเตว วุตฺตา สนฺตสภาวตฺตาฯ อภิกฺกนฺตตรนฺติ อติวิย กนฺตตรํ มโนรมตรํฯ เตนาห ‘‘สุนฺทรตร’’นฺติฯ ปณีตตรนฺติ ปธานภาวํ นีตตาย อุฬารตรํฯ เตนาห ‘‘อตปฺปกตร’’นฺติฯ สุขนฺติ วุตฺตา ปฏิปกฺขสฺส สุฏฺฐุ ขาทเนน, สุกรํ โอกาสทานมสฺสาติ วาฯ นิโรโธ สุขํ นาม สพฺพโส อุทยพฺพยาภาวโตฯ เตนาห ‘‘นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเฐนา’’ติฯ

สุขสฺมิํเยวาติ สุขมิจฺเจว ปญฺญเปติฯ นิโรธสมาปตฺติํ สีสํ กตฺวาติ นิโรธสมาปตฺติเทสนาย สีสํ อุตฺตมํ กตฺวาฯ เทสนาย อุทฺเทสาธิมุตฺเต อุฏฺฐาเปตฺวา วิตฺถาริตตฺตา ‘‘เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ทสมํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ

ปญฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

รโหคตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อฏฺฐสตปริยายวคฺโค

1. สีวกสุตฺตวณฺณนา

[269] จูฬา ปน อสฺส มหตี อตฺถิ สวิเสสา, ตสฺมา ‘‘โมฬิยสีวโก’’ติ วุจฺจติฯ ฉนฺนปริพฺพาชโกติ กมฺพลาทินา โกปีนปฏิจฺฉาทกปริพฺพาชโกฯ ปิตฺตปจฺจยานีติ ปิตฺตเหตุกานิ ฯ ‘‘ติสฺโส เวทนา’’ติ วตฺวา ตาสํ สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ ปิตฺตปจฺจยาฯ ปิตฺตเภสชฺชํ กริสฺสามีติ เภสชฺชสมฺภรณตฺถญฺเจว ตทตฺถํ อามิสกิญฺชกฺขสมฺภรณตฺถญฺจ ปาณํ หนตีติ โยชนาฯ มชฺฌตฺโต เภสชฺชกรเณ อุทาสีโนฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ปิตฺตาทิปจฺจยเหตุกนฺติ อตฺตโน จ โลกสฺส จ ปจฺจกฺขํ อติธาวนฺติ เย สมณา วา พฺราหฺมณา วา, ตสฺมา เตสํ มิจฺฉาฯ ปิตฺตาทีนํ ติณฺณมฺปิ สโมธานสนฺนิปาเต ชาตานิ สนฺนิปาติกานิฯ

ปุริมอุตุโน วิสทิโส อุตุวิปริณาโมติ อาห ‘‘วิสภาคอุตุโต ชาตานี’’ติ ฯ อนุทโก ถทฺธลูขภูมิวิภาโค ชงฺคลเทโส, วุตฺตวิปริยาเยน อนุปเทโส เวทิตพฺโพฯ มลยํ หิมสีตพหุโล, อิตโร อุณฺหพหุโลฯ

อตฺตโน ปกติจริยานํ วิสมํ กายสฺส ปริหรณวเสน, ชาตานิ ปน อสยฺหสหนอเทสอกาลจรณาทินา เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘มหาภารวหนา’’ติอาทิฯ ปรสฺส อุปกฺกมโต นิพฺพตฺตานิ โอปกฺกมิกานีติ อาห – ‘‘อยํ โจโร วา’’ติอาทิฯ เกวลนฺติ พาหิรปจฺจยํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ เตเนวฯ เตนาห ‘‘กมฺมวิปากโตว ชาตานี’’ติฯ สกฺกา ปฏิพาหิตุํ ปตีกาเรนฯ โลกโวหาโร นาม กถิโต ปิตฺตสมุฏฺฐานาทิสมญฺญาย โลกสิทฺธตฺตาฯ กามํ สรีรสนฺนิสฺสิตา เวทนา กมฺมนิพฺพตฺตาว, ตสฺสา ปน ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยวเสน เอวมยํ โลกโวหาโรติ วุตฺตญฺเจว คเหตฺวา ปรวาทปฏิเสโธ กโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สีวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-10. อฏฺฐสตสุตฺตาทิวณฺณนา

[270-278] เวทนานํ อฏฺฐาธิกํ สตํ, ตสฺส อฏฺฐสตสฺส ตพฺภาวสฺส ปริยาโย การณํ เอตฺถ อตฺถีติ อฏฺฐสตปริยาโย, สุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐสตสฺส การณภูต’’นฺติฯ ธมฺมการณนฺติ ปริยตฺติธมฺมภูตํ การณํฯ กายิกาติ ปญฺจทฺวารกายิกาฯ เตนาห ‘‘กามาวจเรเยว ลพฺภนฺตี’’ติ, กามภูมิกาติ อตฺโถฯ อรูปาวจเร นตฺถิ, ติภูมิกาติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘อรูเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โข โลกุตฺตรํ, น โลกิย’’นฺติฯ อิตรา อุเปกฺขาเวทนาฯ อุปวิจรนฺติ อุเปจฺจ ปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ตํสมฺปยุตฺตานนฺติ วิจารสมฺปยุตฺตานํฯ

ปฏิลาภโตติ ปฏิลทฺธภาวโตฯ สมนุปสฺสโตติ ปจฺจเวกฺขโต ปสฺสโตฯ อตีตํ ขณตฺตยาติกฺกเมน อติกฺกนฺตํ, นิรุทฺธปฺปตฺติยา นิรุทฺธํ, ปกติวิชหเนน วิปริณตํฯ สมนุสฺสรโตติ จินฺตยโตฯ เคหสฺสิตนฺติ กามคุณนิสฺสิตํฯ กามคุณา หิ อิธ เคหนิสฺสิตธมฺเมน เคหปริยาเยน วุตฺตาฯ

วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ วิปริณามนํ วิรชฺชนลกฺขณํ นิรุชฺฌนญฺจ วิทิตฺวาฯ ปุพฺเพติ อตีเตฯ เอตรหีติ อิทานิ วตฺตมานาฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโตติ วิปสฺสนาปญฺญาย เจว มคฺคปญฺญาย จ ยาถาวโต ปสฺสโตฯ อุสฺสุกฺกาเปตุนฺติ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา มคฺคปฏิเวธํ ปาเปตุํฯ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺติตตฺตา เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสานิ นามฯ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานนฺติ กามคุณนิสฺสิตานํฯ ตทายตนนฺติ ตํ อายตนํ ตํ การณํ อรหตฺตํฯ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสูติ อริยผลธมฺเมสุฯ ปิหนฺติ อธิคมิจฺฉํฯ

อุเปกฺขาติ โสมนสฺสรหิตอญฺญาณุเปกฺขาฯ พาลฺยโยคโต พาลสฺส, ตโต เอว มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสฯ กิเลโสธีนํ มคฺโคธีหิ อชิตตฺตา อโนธิชินสฺสฯ สตฺตมภวาทิโต อุทฺธํ ปวตฺตนวิปากสฺส อชิตตฺตา อวิปากชินสฺสฯ อเนกาทีนเว วฏฺเฏ อาทีนวสฺส อชานเนน อนาทีนวทสฺสาวิโนฯ ปฏิปตฺติปฏิเวธพาหุสจฺจาภาเวน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺสฯ รูปํ สา นาติวตฺตติ น อติกฺกมติ ญาณสมฺปยุตฺตาภาวโตฯ สพฺพสงฺคาหโกติ สพฺพธมฺเม สงฺคณฺหนโกฯ ตติยาทีนิ ยาว ทสมา เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถาเนวฯ

อฏฺฐสตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. นิรามิสสุตฺตวณฺณนา

[279] อารมฺมณโต สมฺปโยคโต จ กิเลสามิเสน สามิสาฯ นิรามิสายาติ นิสฺสกฺกวจนํฯ นิรามิสตราวาติ เอกํสวจนํ ตสฺสา ตถา นิสฺสเมตพฺพตายฯ สา หิ ปีติ สพฺพโส สนฺตกิเลสามิเส สนฺตาเน ปวตฺติยา อจฺจนฺตสภาวธมฺมารมฺมณวิสยตาย สยมฺปิ สาติสยํ สนฺตสภาวากาเรน ปวตฺติยา นิรามิสายปิ นิรามิสตรา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ อปฺปฏิหาริกนฺติ ปฏิหรณรหิตํ อปฺปฏิหารํ, เกนจิ อนาวฏนฺติ อตฺโถฯ เสสวาเรสูติ สุขวารอุเปกฺขาวาเรสุฯ

วิโมกฺขวาโร ปน น อติทิฏฺโฐ อิตเรหิ วิสทิสตฺตาฯ เตนาห ‘‘วิโมกฺขวาเร ปนา’’ติอาทิฯ รูปปฏิสํยุตฺโตติ ภาวิตรูปปฏิสํยุตฺโตฯ

สามิโส นาม ยสฺมา สามิสรูปปฏิพทฺธวุตฺติ เจว สามิสรูปปฏิภาคญฺจ , ตสฺมา ‘‘รูปามิส’’นฺติ วุจฺจติ, เตน รูปามิเสน สามิโส นามฯ อรูปามิสสฺส อภาวโต อรูปปฏิสํยุตฺโต วิโมกฺโข นิรามิโส นามฯ

นิรามิสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐสตปริยายวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เวทนาสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มาตุคามสํยุตฺตํ

1. ปฐมเปยฺยาลวคฺโค

1-2. มาตุคามสุตฺตาทิวณฺณนา

[280-281] อคุณงฺเคหีติ อคุณโกฏฺฐาเสหิฯ รูปยตีติ รูปํ, สรีรรูปํฯ สรีรรูปํ ปาสํสํ เอตสฺส อตฺถีติ รูปวา, ตปฺปฏิกฺเขเปน น จ รูปวา, สมฺปนฺนรูโป น โหตีติ อตฺโถฯ ญาติกุลโต อญฺญโต วา อาคตาย โภคสมฺปทาย อภาเวน น โภคสมฺปนฺโนฯ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ นิสฺสีลตาย เอว จสฺสา ปุพฺพุฏฺฐายิตาทิอาจาราภาโว วุตฺโตฯ อาลสิโยติ อาลสิยตาย ยุตฺโตฯ ปชญฺจสฺส น ลภตีติ ปชาภาวสีเสน ตสฺสา ปริวารหานิ วุตฺตาฯ ปริวตฺเตตพฺพนฺติ ปุริสวเสน ปริวตฺเตตพฺพํฯ

มาตุคามสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อาเวณิกทุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[282] อาเวณิตพฺพโต มริยาทาย วิสุํ อสาธารณโต ปสฺสิตพฺพโต อาเวณิกานิฯ ปฏิปจฺเจเก ปุคฺคเล นิยุตฺตานีติ ปาฏิปุคฺคลิกานิฯ ปริจาริกภาวนฺติ อุปฏฺฐายิกภาวํฯ

อาเวณิกทุกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ตีหิธมฺเมหิสุตฺตาทิวณฺณนา

[283-303] มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิเตนาติ มจฺฉริยมเลน อภิภูเตนฯ เตนาติ กสฺสจิ กิญฺจิ อทาเนน จฯ เอตํ ‘‘มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิโลเกนฺโต วิจรติ อิสฺสาปกตจิตฺตตายฯ ปญฺจมาทีนิ ยาว เอกาทสมา อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ตีหิธมฺเมหิสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. พลวคฺโค

1. วิสารทสุตฺตวณฺณนา

[304] รูปสมฺปตฺติ รูปพลํ ตํสมงฺคิโน อุปตฺถมฺภกภาวโตฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ พลานิ หิ สตฺตานํ วุฑฺฒิยา อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติ, ยถา ตํ อาหาโรฯ เตนาห – ‘‘อิมานี’’ติอาทิฯ

วิสารทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-10. ปสยฺหสุตฺตาทิวณฺณนา

[305-313] อภิภวิตฺวา สพฺพํ อนฺโตชนํ สามิกญฺจฯ นาเสนฺตีติ นาสนํ อทสฺสนํ เนนฺติ นีหรนฺตีติ อตฺโถฯ

ปสยฺหสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มาตุคามสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ชมฺพุขาทกสํยุตฺตํ

1. นิพฺพานปญฺหสุตฺตวณฺณนา

[314] นิพฺพานํ อาคมฺมาติ เอตฺถ อาคมฺมาติ สพฺพสงฺขาเรหิ นิพฺพินฺนสฺส วิสงฺขารนินฺนสฺส โคตฺรภุนา วิวฏฺฏิตมานสสฺส มคฺเคน สจฺฉิกรเณนาติ อตฺโถฯ สจฺฉิกิริยมานญฺหิ ตํ อธิคนฺตฺวา อารมฺมณปจฺจยภูตญฺจ ปฏิจฺจ อธิปติปจฺจยภูเต จ ตสฺมิํ ปรมสฺสาสภาเวน วิมุตฺตสงฺขารสฺส ปรมคติภาเวน จ ปติฏฺฐานภูเต ปติฏฺฐาย ขยสงฺขาโต มคฺโค ราคาทิเก เขเปตีติ ตํสจฺฉิกรณาภาเว ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตินิโรธคมนาภาวโต ‘‘นิพฺพานํ อาคมฺม ราโค ขียตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิมินาว สุตฺเตนาติ อิมินาว ชมฺพุขาทกสุตฺเตนฯ กิเลสกฺขยมตฺตํ นิพฺพานนฺติ วเทยฺย ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินา สุตฺเต อาคตตฺตาฯ ‘‘กิเลสกฺขยมตฺต’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อาห ‘‘กสฺสา’’ติอาทิฯ อทฺธา อตฺตโนติ วกฺขติ ‘‘ปรสฺส กิเลสกฺขเยน ปรสฺส นิพฺพานสมฺปตฺติ น ยุตฺตา’’ติฯ นิพฺพานารมฺมณกรเณน โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสกฺขยปฺปตฺติตา จ อาปนฺนาติ อาห – ‘‘กิํ ปน เตสุ อขีเณสุเยวา’’ติอาทิฯ นนุ อารมฺมณกรณมตฺเตน กิเลสกฺขโย อนุปฺปตฺโตติ น สกฺกา วตฺตุํฯ จิตฺตญฺหิ อตีตานาคตาทิสพฺพํ อาลมฺพนํ กโรติ, น นิปฺผนฺนเมวาติฯ โคตฺรภูปิ มคฺเคน ยา กิเลสานํ อนุปฺปตฺติธมฺมตา กาตพฺพา, ตํ อารพฺภ ปวตฺติสฺสตีติ? น, อปฺปตฺตนิพฺพานสฺส นิพฺพานารมฺมณญาณาภาวโตฯ น หิ อญฺเญ ธมฺมา วิย นิพฺพานํ, ตํ ปน อติคมฺภีรตฺตา อปฺปตฺเตน อาลมฺพิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เตน โคตฺรภุนา ปตฺตพฺเพน ติกาลิกสภาวาติกฺกนฺตคมฺภีรภาเวน ภวิตพฺพํ, กิเลสกฺขยมตฺตตํ วา อิจฺฉโต โคตฺรภุโต ปุเรตรํ นิปฺผนฺเนน กิเลสกฺขเยน ภวิตพฺพํฯ อปฺปตฺตกิเลสกฺขยารมฺมณกรเณ หิ สติ โคตฺรภุโต ปุเรตรจิตฺตานิปิ อาลมฺเพยฺยุนฺติฯ

ตสฺมาติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส นิคมนํฯ ตํ ปเนตํ นิพฺพานํฯ รูปิโน ธมฺมา อรูปิโน ธมฺมาติอาทีสูติ อาทิสทฺเทน โลกุตฺตรอนาสวาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อรูปธมฺมาทิภาวคฺคหเณน จสฺส ปรินิปฺผนฺนตา ทีปิตาฯ เตนาห ‘‘น กิเลสกฺขยมตฺตเมวา’’ติฯ

กิเลสกฺขยมตฺตตาย หิ สติ นิพฺพานสฺส พหุตา อาปชฺชติ ‘‘ยตฺตกา กิเลสา ขียนฺติ, ตตฺตกานิ นิพฺพานานี’’ติฯ อภาวสฺสภาวโต คมฺภีราทิภาโว อสงฺขตาทิภาโว จ น สิยา, วุตฺโต จ โส นิพฺพานสฺส, ตสฺมาสฺส ปจฺเจตพฺโพ ปรินิปฺผนฺนภาโวฯ ยสฺมา จ สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วา สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส ปชหิตุํ น สกฺโกติ, ยโต มหคฺคตญาณํ วิปสฺสนาญาณํ วา กิเลสวิกฺขมฺภนวเสน ตทงฺควเสน วา ปชหติ, ตสฺมา อริยมคฺคญาณสฺส สมฺมุติสจฺจสงฺขตธมฺมารมฺมเณหิ วิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํฯ ตถา หิ ตํ สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส ปชหีติ เอวํ ปรินิปฺผนฺนาสงฺขตสภาวํ นิพฺพานนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติฯ

นิพฺพานปญฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-15. ธมฺมวาทีปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา

[316-328] ปหาย คตตฺตาติ อริยมคฺเคน ชหิตฺวา ญาณคมเนน คตตฺตาฯ สุฏฺฐุ คตาติ สมฺมา คตา ปฏิปนฺนาติ สุคตาฯ ปริชานนตฺถนฺติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานนตฺถํฯ ทุกฺขสงฺขาโตติ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ สงฺขาตพฺโพ วิทิตพฺโพ จ ทุกฺขสภาโว ธมฺโม ทุกฺขทุกฺขตาฯ ยสฺมา ทุกฺขเวทนาวินิมุตฺตสงฺขตธมฺเม สุขเวทนาย จ ยถา อิธ สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตาติ ทุกฺขปริยาโย นิรุปฺปเตว, ตสฺมา ทุกฺขสภาโว ธมฺโม เอเกน ทุกฺขสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺโต ‘‘ทุกฺขทุกฺขตา’’ติฯ เสสปททฺวเยติ สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตาติ เอตสฺมิํ ปททฺวเยฯ สงฺขารภาเวน ทุกฺขสภาโว สงฺขารทุกฺขตาฯ สุขสฺส วิปริณามเนน ทุกฺขสภาโว วิปริณามทุกฺขตาฯ

ธมฺมวาทีปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. ทุกฺกรปญฺหสุตฺตวณฺณนา

[329] ปพฺพชฺชายาติ ปพฺพชิตปฏิปตฺติยํฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชมาโน ภิกฺขุฯ ปาตนฺติ ปาโตฯ นจิรสฺสนฺติ ขิปฺปเมวฯ เตนาห ‘‘ลหุเยวา’’ติฯ

ทุกฺกรปญฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชมฺพุขาทกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สามณฺฑกสํยุตฺตวณฺณนา

[330-331] อิมินาว นเยนาติ โย ชมฺพุขาทกสํยุตฺเต อตฺถนโย, อิมินาว นเยนฯ อิมินา หิ ทฺเว สํยุตฺตานิ ปาฬิโต อตฺถโต จ อญฺญมญฺญํ สทิสาเนวาติ ทสฺเสติฯ

สามณฺฑกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โมคฺคลฺลานสํยุตฺตํ

1-8. ปฐมชฺฌานปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา

[332-339] กามสหคเตสุ สญฺญามนสิกาเรสุ อุปฏฺฐหนฺเตสุ พฺยาปาทาทิสหคตาปิ สญฺญามนสิการา ยถาปจฺจยํ อุปฏฺฐหนฺติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘กามสหคตาติ ปญฺจนีวรณสหคตา’’ติฯ นีวรณานญฺเหตฺถ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ยทิทํ กามคฺคหณํฯ ปหีนาวเสสา เจตฺถ นีวรณา เวทิตพฺพา, ตสฺมา ปญฺจคฺคหณํ น กตฺตพฺพํฯ ตสฺสาติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส สนฺตโต อุปฏฺฐหิํสุ อจิณฺณวสิตายฯ เตนาห ‘‘หานภาคิยํ นาม อโหสี’’ติฯ อารมฺมณ…เป.… สหคตนฺติ วุตฺตํ อิตเรสํ อภาวโตฯ

ปฐมชฺฌานปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อนิมิตฺตปญฺหสุตฺตวณฺณนา

[340] วิปสฺสนาสมาธิํเยว, น ผลสมาธิํฯ เฉชฺชกิจฺจํ น นิปฺผชฺชติ อวิจฺเฉทวเสน อปฺปวตฺตนโตฯ นิกนฺตีติ วิปสฺสนํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตตณฺหาฯ สาเธตุํ นาสกฺขิ อุปกฺกิลิฏฺฐตฺตาฯ นิมิตฺตานุสารีติ นิจฺจสุขอตฺตนิมิตฺตานํ อปูรณโต ราคโทสโมหนิมิตฺตานิเปตฺถ นิมิตฺตาเนวฯ วุฏฺฐาน…เป.… สมาธินฺติ เอเตน ยาว มคฺโค นาธิคโต, ตาว วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนมนุยุญฺชนฺโตปิ ยถารหํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตํ สุญฺญตํ เจโตสมาธิํ อนุยุตฺโต วิหรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ทสฺเสติฯ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตนฺติ วิปสฺสนาสงฺขาตญาณสมฺปยุตฺตํฯ เจโตสมาธินฺติ จิตฺตสีเสน วิปสฺสนาสมาธิมาหฯ อุปริมคฺคผลสมาธินฺติ ปฐมมคฺคสมาธิสฺส ปเคว อธิคตตฺตาฯ

อนิมิตฺตปญฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10-11. สกฺกสุตฺตาทิวณฺณนา

[341-342] อเวจฺจปฺปสาเทนาติ วตฺถุตฺตยํ ยาถาวโต ญตฺวา อุปฺปนฺนปสาเทน, มคฺเคนาคตปสาเทนาติ อตฺโถฯ โส ปน เกนจิ อสํหาริโย อสมฺปเวธีติ อาห ‘‘อจลปฺปสาเทนา’’ติฯ อภิภวนฺติ อตฺตโน ปุญฺญานุภาเวนฯ

สกฺกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โมคฺคลฺลานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ